اسلام و علم

بسم الله الرحمن الرحيم
اسلام و علم

نويسنده: زاهد علي حافظي
علم از ديدگاه اسلام
امروزه اهميت علم و دانش بر بشریت مخفی نیست همه انسان ها و ادیان آسمانی بر کسب علم و دانش تاکید می کنند و پیشرفت و ترقی در مسير علم را باعث افتخار می شمارند، اما بدون تردید اسلام بیشتر از همه دین و آئین دیگری به علم و دانش اهميت دادہ و انسان ھا را به تعلیم و تعلم دعوت کردہ است. بسياري از آيات قرآن کريم، صدها حديث در مجامع ارشمنند اهل بيت عليهم السلام در بيان علم، جايگاه، تعريف، اقسام و شرايط علم بحث شده و مسایل علمی و آموزشی آمده است، نیز مذمت جهل و آثار آن در کتب ارزشمند اسلام نقل شده است.
نکته اي که نباید از آن غفلت کنیم این است که تعریف علم در مکاتب مختلف متفاوت ذکر شده است ،اگرچه وجه مشترکی نیز بین همه آن ها وجود دارد وجه مشترک آن ها این است که همه به “دانستن چیزی را که انسان قبلا نمی دانست ” علم می گویند.
اما اسلام تنها دانشی را علم می نامد که جهت توحیدی داشته باشد و بر خوف و رجا او بیفزاید. لذا خداوند متعال در اين زمينه مي فرمايد : إِنَّما يَخْشَى‏ اللَّهَ‏ مِنْ عِبادِهِ الْعُلَماء. (فاطر، آيت 28) از میان بندگان خدا، تنها عالمان هستند که از خدا می ترسند.
خداوند بزرگ، انسان ها را بيهوده خلق نکردہ است. وقتی انسان به دنیا می آید او هيچ چیزي را نمی داند اما خداوند به چشم و گوش و قلب و… داده تا ازین اعضاء خوب استفادہ کند و علم و دانش را یاد بگیرد. پروردگار لم يزل مي فرمايد: وَ اللَّهُ أَخْرَجَكُمْ‏ مِنْ‏ بُطُونِ‏ أُمَّهاتِكُمْ لا تَعْلَمُونَ شَيْئاً وَ جَعَلَ لَكُمُ السَّمْعَ وَ الْأَبْصارَ وَ الْأَفْئِدَةَ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ. (نحل،آيت 78) يعني خداوند شما را از شکم مادرانتان خارج نمود در حالی که هيچ چیزي نمی دانستید و برای شما گوش و چشم و عقل قرار داد تا شکر نعمت او را بجا آورید۔
در آیات و روایات متعدد اسلامی به اهميت علم، فضیلت علم و علم آموزی اشارہ شدہ است، اگر ما می گوییم دین اسلام دین علم و دانش و آموزش برای زندگی سعادتمندانه دنیوی واخروی بشر است سخنی ناحق نگفته ایم، چون اهميت علم و دانش در اسلام این قدر زیاد است که اولین کلماتي که جبرائيل به پيامر آموخت اين بود:
اقْرَأْ بِاسْمِ‏ رَبِّكَ الَّذي خَلَقَ، خَلَقَ الْإِنْسانَ مِنْ‏ عَلَق‏، اقْرَأْ وَ رَبُّكَ‏ الْأَكْرَمُ‏، الَّذي‏ عَلَّمَ‏ بِالْقَلَم‏، عَلَّمَ الْإِنْسانَ ما لَمْ‏ يَعْلَمْ‏ ۔ (علق، آيات 1تا 5) يعني بخوان به نام پروردگارت که جهان را آفریده است و انسان را از خون بسته ای خلق کرد. بخوان به نام پروردگارت از همه بالا تر است همان کسی که به وسيله قلم تعلیم نمود وبه انسان آنچه را نمی دانست آموخت.
ازین آیات فوق ما به خوبی می فهميم که اسلام با دعوت به علم آغاز شدہ است و در دین اسلام علم خیلی ارزش دارد در این موضوع آیات دیگر و روایات بسیاری وجود دارد .
چند احاديث رسول خدا صلي الله عليه وآله وسلم و روايات ائمه معصومين عليهم السلام را نقل مي کنيم و مي بينيم که علم آموزي در دين مبين اسلام چقدر ارزش دارد.
براي آموزش قيد وقت، سن، جنس، عمر ندارد .
چون پيامبر گرامي اسلام فرموده اند: اطْلُبُوا الْعِلْمَ مِنَ الْمَهْدِ إِلَى اللَّحْدِ. يعني از گهواره تا گور دانش بجوييد.
اميرمومنان عليه السلام نيز به کميل بن زياد نخعي مي فرمايد: يَا كُمَيْلُ‏ الْعِلْمُ‏ خَيْرٌ مِنَ‏ الْمَالِ‏ الْعِلْمُ يَحْرُسُكَ وَ أَنْتَ تَحْرُسُ الْمَالَ وَ الْعِلْمُ يَزْكُو عَلَى الْإِنْفَاقِ. يعني ای کمیل! علم از مال بهتر است چون علم و دانش تو را حفظ می کند و تو مال را، مال با هزينه کردن کم میشود و علم با آموختن به دیگران زیاد میشود .
در مورد حضرت امام حسن مجتي عليه السلام در روايات چنين نقل شده است: وعن الحسن بن علی انه دعا بنيه و بنی اخذه فقال انکم صغار قوم یوشک ان تکونوا کبار قوم آخرین فتعلموا العلم فمن لم یستطع منکم ان یحفظه فلیکتبه و الیضعه فی بیته. يعني حضرت مجتبی عليه السلام روزی فرزندان خود و فرزندان برادر خود را دعوت کرده و به آنان فرمودند: همه شما کودکان اجتماع امروز هستيد و امید میرود که بزرگان اجتماع فردا باشید، دانش بیاموزید و در کسب علم کشش کنید و هر کدام که حافظه قوی ندارید و نمی توانید در مجلس درس مطالب استاد را ضبط کنید آنها را بنویسید و نوشته ها را در منزل نگهداري نمایید تا در موقع لزوم مراجعه کنيد.
حضرت امام صادق عليه السلام فرمود: کفی بخشیة الله علما. يعني علم برای خشیت و ترس از خدا کافی است.
اهميت و فضليت علم از ديدگاه اسلام
در دین اسلام به دانشمندان خیلی ارزش دادہ شدہ است اگر ما قرآن و حدیث و کتاب¬هاي اسلامی را با دقت مطالعه کنیم به خوبی می فهميم که دانشمندان در دین اسلام چقدر ارزش دارند. خداوند بزرگ دربارہ علم و عالم در قرآن می فرماید: قُلْ هَلْ يَسْتَوِي‏ الَّذينَ‏ يَعْلَمُونَ‏ وَ الَّذينَ لا يَعْلَمُونَ. (زمر،آيت9) بگو کسانی که خدا و دین او را می شناسند و کسانی که نمي شناسد یکسان هستند؟
رسول گرامی اسلام نيز فرمود: برتری عالم بر عابد همچون برتری ماه شب چهاردهم بر دیگران است .
قرآن کريم بر اهميت علم، برتري دانشمندان و رفعت مقام آنان تصريح کرده و فرموده است: يَرْفَعِ اللَّهُ الَّذينَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَ الَّذينَ أُوتُوا الْعِلْمَ‏ دَرَجاتٍ‏. (مجادله،آيت 11)خداوند کسانی را که ایمان آورده اند وکسانی را که علم به آنان دادہ شدہ درجات عظیمی می بخشد.
واژه “درجات” که مطلق و بدون تعیین حد خاص برای آن به کار رفته است. در ادبیات قرآن کریم حاکی از عظمت و بزرگی آن است. در تفسیر این آيه شريفه حضرت ابوذر غفاري رضي الله عنه می گوید: پیامبر گرامي اسلام صلي الله عليه وآله وسلم فرمود: ای ابوذر! طالب علم را خدا و ملايکه و پيامبران دوست می دارند و علم را دوست نمی دارد به جز انسان باسعادت.کسی که از خانه اش خارج شود تا دری از علم را به روی خود بگشاید خداوند متعال به هر قدمش ثواب شهيدي از شهداي بدر را می نویسد و طالب علم حبیب خدا است. کسی که علم را دوست داشته باشد بهشت بر او واجب میشود و صبح و شام در رضای خدا به سر می برد و از دنیا نمی رود مگر آن که از کوثر می نوشد و از ميوه بهشت می خورد و در بهشت رفیق حضرت خضر خواهد بود. سپس حضرت فرمود: همه این فضیلت و ارزش ها تحت آيه قرآن است که فرمود: يَرْفَعِ اللَّهُ الَّذينَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَ الَّذينَ أُوتُوا الْعِلْمَ‏ دَرَجاتٍ‏.
چرا اسلام این قدر به دانشمندان ارزش و اهميت داده و انسان را به مطالعه و کسب علم و دانش تشویق می کند چون همه علوم در نهایت او را به سوی خداوند سوق می دهد. به همين سبب گفته مي شود که: هر چه عالم علمش بیشتر شود خدا را بهتر می شناسد در نتيجه از خدا خوف دارد و در همه کارهايش دستورات او را به کار می گیرد. اسلام علاوه بر این که به پیروان خود سفارش می کند که علم آموزی داشته باشد حتی به مخالفین خود نیز سفارش می کند که دنبال حکمت و علم باشند چون می داند که انسانی که به حکمت برسد به حقیقت نزدیک میشود و حق را قبول می کند.
فوايد علم
انسان عاقل و خردمند از علم و دانش به درستی بهره¬مند میشود و در مسیر کمال خود و جامعه به کار می گیرد در این جا به برخی از آثار و فواید علم و دانش اشارہ میشود:
١۔ یکی از فواید علم این است که ما به وسيله علم و دانش آیات و نشانه هاي خداوند الهي را می توانیم خوب بشناسیم.
٢۔ علم وآگاهي زمينه ساز ایمان است. اگر انسان نسبت به هستي و جهان، علم و دانشی نداشته باشد، نمی تواند تحلیلی درست از آن داشته باشد و او به ایمان کامل برسد. بنا بر این می توان گفت که هر چه علم ودانش انسان به مساله و موضوعی بیشتر باشد تاثیرات مثبتی در انسان ایجاد می کند
٣۔ همچنین علم و آگاهي زمينه ساز اطاعت انسان از حق تعالی میشود به همه فرمان هاي که از راه عقل و وحی به او دادہ میشود عمل میکند. خداوند در آيه ١٠٤سورہ مائده و نیز آيه ٨٩سوره یونس و آيه ٣٦سورہ اسرا و آیات دیگر، اطاعت از حق را نتيجه علم و آگاهي معرفی میکند.
٤۔ ما از علم و دانش می توانیم ارزش ها را از ضد ارزش ها تشخیص دهيم، این که کدام عمل خوب و کدام بد است و همچنين شناخت زشت از زیبا وکمال از نقص و حق از باطل تنها از طریق علم و دانش امکان پذیر است.
٥۔ علم و دانش عامل مهمي در مصونیت یابی در ضررها و سختی¬ها و جلب منافع بهتر و بیشتر است. این معنا را خداوند بزرگ در آيه ٨٨ سوره اعراف مورد تاکید قرار دادہ است.
٦۔ علم اصلی ترین عامل شناخت خداوند، حکمت آفرینش، گرایش به توحید و اطاعت از خداوند شکرگزار بوده و به حمد و ستایش پروردگار اشتغال دارند و همين علم موجب میشود که شخص در برابر آیات قرآن و دیگر آیات الهي خضوع و خشوع داشته باشد.
انواع علم
با رويکرد حديثي و روايي علم به دو نوع مفيد و غير مفيد تقسيم مي شود.
رسول خدا صلي الله عليه و آله وسلم می فرماید: الْعِلْمُ عِلْمَانِ فَعِلْمٌ فِي الْقَلْبِ فَذَاكَ الْعِلْمُ النَّافِعُ وَ عِلْمٌ عَلَى اللِّسَانِ فَذَاكَ حُجَّةُ اللَّهِ عَلَى ابْنِ آدَمَ. يعني علم دو نوع است: علمی که در قلب است که علم نافع همين است، و اين علمی است که بر زبان است و آن حجت خدا بر فرزند آدم است.
در ديدگاه اسلام علمی که نفع ندارد مطلوب نیست حتی بزرگان و معصومين عليهم السلام از این علم به خدای سبحان پناه برده اند. از رسول خدا ص منقول است که فرمود: اللهم اعوذبک من علم لا ینفع.این حدیث را که ما هم در دعاهایمان می خوانيم، به این معنا است که خدایا! من از علمی که به دردم نمی خورد به تو پناه می برم. پیامبرص فرمود: خیر العلم ما نفع. یعنی بهترين علم آن عملی است که منفعت و پیام داشته باشد.
امام علي عليه السلام به فرزندش امام حسن عليه السلام مي فرمايد: وَ تَفَهَّمْ وَصِيَّتِي وَ لَا تَذْهَبَنَّ عَنْكَ صَفْحاً فَإِنَّ خَيْرَ الْقَوْلِ مَا نَفَعَ وَ اعْلَمْ أَنَّهُ لَا خَيْرَ فِي عِلْمٍ لَا يَنْفَعُ وَ لَا يُنْتَفَعُ بِعِلْمٍ لَا يَحِقُّ تَعَلُّمُهُ. (نهج البلاغه،نامه 31) يعني پند مرا نیک دریاب و آن را فرومگذار و از آن روی مگردان که بهترين سخن آن است که سود بخشد. بدان در دانشی که سودی نداشته باشد خیری نیست و علمی که آموختن آن فایدہ ای ندارد از آن بهره¬ای نمی توان برد.
از نظر قرآن وروایات علم وسيله است نه هدف. آ ن هم وسيله اي که انسان را به کمال می رساند و دنیا و آخرت او را آباد میکند.
گفتنی است که ارزش هر علم به ارزش موضوع آن علم است، ازين جهت علم الهي و دینی با توجه به موضوع آن از سایر علوم اشرف و برتر است ولی این بدین معنی نیست که علوم دیگر بی اهميت و بدون ارزش است.
درنگاه کلی قرآن هر علمی که انسان را به دنیا پرستی سوق دهد و به چنگال مادیات بسپرد و فهم و شعور او را به طرف خواب و عیش و نوش بکشاند چیزی جز ضلالت و گمراهي نیست. خلاصه این که علمی که در روایات و آیات بر آن تاکید شدہ است و از آن تمجید گشته و به عنوان اشرف علوم محسوب میگردد”علم خدا شناسی” است زیرا موضوع این علم از موضوع سایر علوم برتر و اشرف است.
مآخذ و منابع
١۔ قرآن مجيد
٢۔ نهج البلاغه
٣۔ نهج الفصاحه
٤۔ گنجينه معارف ج ٣
٥۔ بحار الانوار ج ١، ٢
٦۔ الکافی ج ١
٧۔انترنت