ایمان بر خدای متعال


باب اول در معرفت ذات

بدرستیکہ شناختن ذات حضرت الہی وصفات نامتناہی چنانچہ حق شناسایی آنہا است نمی باشد دروسع وتوانایی کسی را غیر ازجناب حضرت باری عزاسمہ وازاین جہت می فرماید کامل ترین آدمیان یعنی حضرت محمد مصطفی بپاکی یاد کنم ترا نشناختیم ذات مقدس ترا چنانچہ حق شناسائی تست یعنی بحقیقت وکنہ آن نرسیدہ ایم دربیشتر وقتہا بان کلام متکلم می شدند ولکن بیان کنم آنچہ چارہ نیست ازدانستن آن تاباشی ازجماعہ مومنان۔

 

باب دوم: اعتقادبواجب الوجود

وآں این است کہ اعتقاد کنی یعنی دردل بہ بندی واستوار داری بدرستیکہ خدای تعالی واجب الوجود است یعنی وجود او از ذات اواست ومحتاج نیست بسوی ہیچ چیز درہیچ وقت درہیچ حالی۔ ووجود برسہ قسم است ۔واجب الوجود ‘ممکن الوجود ‘ممتنع الوجود
واجب الوجود: آنکہ عدم را بداں راہ نباشد چوں ذات حضرت باری عزاسمہ۔
ممکن الوجود: آنکہ وجود وعدم اومساوی باشد چوں سائر مخلوقات ۔
ممتنع الوجود :آنکہ وجود را باں راہ نباشد چوں شریک حضرت ایزد متعال عزذکرہ۔
اوزندہ است کہ ازآن جہت متصف بصفات علم وقدرت است دانا است شنواست نہ بگوش ،بینا است بدور ونزدیک نہ بچشم بی تقابل مرئی، توانا است بانچہ خواہد صاحب مشیت است کہ ہر چہ میکند بارادہ وخواہش خود می کند صاحب کلام است کہ قرآن است واو سبحانہ وتعالی بدانش فرارسیدہ است بہر چیزی ازعرش وکرسی وہفت آسمان وزمین وبانچہ درآسمانہا وزمینہا است وبالاتر از عرش نیست چیزی غیر از اوسبحانہ ونیست پایانی فوق عرش را واو سبحانہ نورالانوار است کہ تعبیر ازآن بفارسی بہستی می نمایند وحکما بوجود حقیقی قایم بنفسہ تعبیر می کنند ودراصطلاح اہل کشف بنور الانوار می خوانند ومعنی نورالانوار آنکہ ظاہر است بنفس ومظہر است مر غیر خود را ،نیست مرایزد تعالی را جسمی زیرا کہ جسم مرکب ومتحیز است وآن محتاج است ونیست مرا و سبحانہ راسطبری (کثافت)کہ درآمدن درآن ممکن باشد کہ قابل تجزیہ وتبعیض وخرق والتیام است زیرا کہ کثافت ازلواحق مادہ است ونیست مراو سبحانہ را رنگی زیرا کہ آں عرض است عرض قائم بذات نمی باشد بلکہ محتاج است بمکان پس ممکن باشد واوسبحانہ پاک است ازین اوصاف سلبیہ ۔وہست خدای پرستیدہ شدہ انبیاء واولیاء ودراین مقام احدیت وتعین اول می نامند او سبحانہ را باین نام ہا وحکیمان بہ عقل کل نامند بنابر تنازہ بودن وتجرد مطلق ازجسمیت و جسمانیت ونمی خواہند ہر کدامی ازاین گروہ بعبارتہای غیر ہمدیگر غیر از خداوند تعالی معبود واو سبحانہ وتعالی دراین عالم صفات دوراست ازہمہ چیز وبی نیاز است ازجمیع اشیاء واشعہ (نور)آں آفتاب حقیقی برافلاک تافتہ وازتابش آں سموات علم وحیات یافتہ ودراین مقام افاضہ کہ تعین ثانی است انبیاء می نامند آں اشعہ انوار صفات ذاتیہ را رب باعتبار افادہ قابلیت وجود وکمالات متفرعہ برآن وخالق می گویند باعتبار افادہ وجود وکمالات آن ورازق می خوانند باعتبار افادہ چیزی کہ بقاء وجود بدانست واولیاء می نامند آں اشعہ رادرین مقام بصفات افعالیہ وملائکہ سماویہ وحکما بعقول فلکی ونفوس فلکی وقوی فلکی می گویند وملکہ می گویند وروحانیات ستارگان می گویند آں اشعہ(نور) سما پرتو انداختہ است براجسام کثیفہ عناصر اربعہ کہ آب وآتش وباد وخاک است و برموالید ثلاثہ کہ جمادات ونباتات وحیوانات است وبعض را منور بنور علم وحیات ساختہ ودراین تعینات ونشاہ عکوس اشعہ انوار صفات متعالیہ راانبیاء مخلوقات می گویند واولیاء صفات آثاری می گویند وملکوت سفلی لقب دادند وحکماء قوی منقش می گویند وخواستہ شدہ ازاین گفتگوی ایشان ذات وصفات وافعال وآثار الہی است زیادہ ازین کشف غطانشاید۔

 

باب سوم نسبت صفات باذات

وواجب است اینکہ اعتقاد کنی بآنکہ صفات الہی نسبت بذات او سبحانہ مانند یکی است ازدہ پس ہر کہ بگوید کہ یکی عین دہ است بوجہی راست می گوید بمعنی اینکہ دہ دہ یکی است واگر برداری تو یکی یکی را ہمہ ازدہ باقی نمی ماند ازدہ چیزی پس بدانی توکہ واحد عین دہ است وہرکہ بگوید کہ یکی غیردہ است بمعنی اینکہ یکی غیر معنی دہ است راست می گوید وہر کہ می گوید یکی نہ عین دہ است ازہر وجہ ونہ غیردہ است ازہمہ جہات زیرا کہ واحد بیرون نیست ازدہ وپس نباشد غیر دہ ونیست یکی تمام دہ پس نباشد عین دہ راست می گوید پس دانستہ می شود بدرستیکہ صفات ذاتی کہ عبارت ازصفات سبعہ مذکورہ است وبآئمہ اسماء معتبر می شوند ازحیثیت اجتماع صفات عین ذات اند ازروی تحقیق نہ آنکہ ہر کدامی بطریق انفراد عین ذات باشند یعنی افراد دہ بنابر یکجا بودن آنہا عین دہ است نہ آنکہ ہر کدامی ازآن احاد عین دہ است ومعنی آنکہ صفات واجب تعالی عین ذات اند آنست کہ از ذات حضرت ایزد تعالی آثاری کہ ظاہر شود ازانکشاف استار وظہور اشیاء نیز اودرآن محتاج نیست بسوی صفتی کہ قائم باشد بذات متعالی بلکہ مفہومات بتمامی منکشف است براو از جہت ذات خود پس ذات او سبحانہ باین اعتبار حقیقت عالم است وہمین خیال است درقدرت کہ ذات قادر متعال متاثراست بذات خود نہ بصفتی کہ زاید باشد بر ذات او سبحانہ چنانچہ درذوات ما است کہ بصفات زایدہ برذات مصدر اثرہا می شویم پس باین اعتبار ذات الہی حقیقت قدرت است و ازیں تقریر ظاہر شدکہ ذات وصفات الہی متحد اند درحقیقت ومغایر اند بنابر اعتبار ومفہوم۔

باب چہارم:اعتقاد بتقدیرات

وواجب اینکہ اعتقاد داشتہ باشی بآنکہ تقدیرات ازلیہ کہ عبارت از علم اجمالی حق است بجمیع اشیاء فراگیرندہ است واحاطہ کنندہ است فرارسیدہ است بانچہ بود وبانچہ باشد ازکلیات وجزئیات شجری کہ اگر بیافتد برگی از درختی نباشد مگر بعلم الہی عزاسمہ تعالی شانہ بلند است حال او سبحانہ وہر کہ باشد شک آرندہ دراین سخن حق پس واجب است بر او اینکہ بیاموزد علم تنجیم را تا بداند ازروی یقین ازآزمایش احکام فرزند نوزاد،بدرستی کہ ہرخوردی وبزرگی ازاقوال وافعال کہ ازاولین وآخرین صادر شدہ وخواہد شد نوشتہ شدہ است وبدان پاداش خواہد یافت وآزمایش احکام فرزند نوزادسبب می شود یقینی کامل را کہ فرارسیدہ باشد احکام قدر زیرا کہ دانای کامل کہ استاد باشد درعلم نجوم حکم کند برفرزندی کہ انتظار کشد وناظر باشد جہت تعین درجہ طالع او ودقیقہ عبارت از جزئیست کہ دروقت تولد فرزند برافق مشرق باشد حکم کند بانکہ ان مولود عالمی باشد یا جاہلی نیکوکار باشد یا گنہگار مالدار باشد یا درویش مرد بغایت نیکوکار باشد یا مردبدکار فرمان روا باشد یا فرمان بردار ارجمند باشد یا خواردراز باشد زندگانی اویاکوتاہ ، ممسک باشد یا جوانمرد نیک بخت باشد یا بدبخت وخداوند تعالی می فرماید درکتاب بزرگی وآفتاب می رود بقرار گاہ کہ مراوراست درصحیح مسلم وارد است کہ مستقر آفتاب تحت العرش باشد و گویند مراد ازحد مستقر حد معین است کہ دو راو بدان منتہی شود این رفتن اوبہ مستقر خود تقدیر وقدرت و حکم خداوند غالب و دانا است برہر مقدوری دانا بہر معلومی ومی فرماید خدای بلنداست شان او می سازد کاررایعنی حکم می کند بدان ومی فرستد ملکی موکل است براں ازآسمان برروی زمین پس ملکی می آید وکار بجامی آرد۔

کیفیت نسبت شر

کسی کہ نسبت دہد بدیہا را بسوی نفس خود نگاہ داشت طریقہ آداب را چنانچہ شیخ محی الدین عربی قدس سرہ درتفسیر قول حضرت عزت جل شانہ{اتقوا ربکم}می فرماید کہ بترسید وبپرہیزید ازخشم وعذاب پروردگار خویش درتفسیر سورہ نساء بترسید ازعقوبت پروردگار خود یا پرہیزکنید از ناشائستہای درتفسیر سورہ لقمان کہ آنچہ ازشماظاہر است یعنی با نفس منطبعہ حیوانیہ آمارہ راآلت وقایت رب حقیقی خود گردانید ونقائصی کہ ازشماصادر شود نسبت آں بنفس خود کنید کہ وآنچہ باطن ازروح شما ورب شما است در عمل الت وقایت خود سازید تا ہر چہ ازکمالات ازشما صادر شود آنرا برب شما نسبت کنید تا درحجاب انانیت نمانند ورعایت ادب درحضرت عزت کردہ باشید وآن کس راست گویندہ است ازیک وجہی اگرنباشد ازحد گذارندہ درنادانی خود تعصب کنندہ بکفرنسبت دہندہ ہر کسی را کہ بگوید سخن حق ودرست موافق باشد مربودنی را پس کسی می گوید کہ بدرستی کہ نیکی وبدی ازتست و کسی می گوید کہ نیکی وبدی ازجانب خداست وکسی می گوید ازتو ہم ہست وازجانب خدا ہم ہست پس ازبیان این مثال روشن خواہد شد کہ این اختلاف بنابر اختلاف وتغایر لفظی است وگرنہ درحقیقت متحد است ومثال آنست کہ بدرستیکہ تو مانند باغ پرازدرخت وگیاہ است وآنچہ می رسد برتو ازجانب الہی مانند جوی آبی است کہ جاریست درآن باغ پس ہر کہ بگوید کہ شیرینی میوہ ہا وتلخی آنہا ازاثرآب است زیرا کہ آب جاری نباشد درآن باغ حاصل نشود چیزی ازمیوہ راست می گوید آنکس وہر کہ بگوید آب صاحب یک مزہ است خداوند آں شیرینی وترشی این صفتہا نیستند موجود درآب و آب دورکردہ شدہ است از این صفتہا این صفتہا ازخاصیت درختہاست راست می گوید وہر کہ بگوید اگر روان نباشد آب درآن باغ نباید یعنی حاصل نشود چیزی ازشیرینی وترشی واگر نباشد این درختہا وآب روان شود درصحرایی نیز حاصل نشود شیرینی وترشی پس شناختیم ما بدرستیکہ این صفتہا حاصل ازاختلاط ہر دواست راست می گوید بگوراستی را اگر چہ تلخ باشد وقرآن وارد شدہ است ہمہ یک باری می گوید ((نرسید ونخواہد رسید ہیچ رسندہ ازغم وانواع مصائب درزمین چون قحط وگرانی ونقصان مال وزرع وجزآن ونہ درنفسہای شما)) چوں بیماروضعف وفقر و موت اولاد وغیرہ ازاقسام نیکہا وبدیہامگر آنکہ نوشتہ شدہ است درلوح محفوظ پیش ازآنکہ بیافرینم آں مصیبت را یا زمین را یا نفسہای شمارا بدرستی کہ ثبت مقدورات بروجوہ بسیاربرخداوند متعال آسان است درازل ازروی رافت این حکم فرمودہ تا بدانند کہ احکام ازلی مندفع نمی گردد ونیز می فرماید بگو ای رسول ہرگز نمی رسد مارا ازنکبات واذیات مگر آنچہ نوشتہ شدہ است پیش از خلقت ما درلوح محفوظ برای ما ۔اوست صاحب تصرف ومالک ما اوست یاروسازندہ کار ما وبرخدای ونہ بر غیراوبرخداست پس می باید کہ توکل کنند واعتماد نمایند گرویدگان بایں قرآن و یکباری می فرماید ودیگر آنکہ نیست مردی را مگر ثواب آنچہ سعی کند یعنی چنانچہ کسی را بگناہ دیگر نمی گیرند بثواب دیگری نیز مثاب نمی گردانند ودرتبیان گفتہ این آیہ منسوخ است چہ کہ ابنا را فرزندان خیزد ایشان رادرایمان دررسانیم برایشاں فرزندان ایشان را درداخل بہشت یا در وصول بدرجات ایشانرا بصلاح بارفعت درجہ کرامت می کنند شیخ الاسلام حسین مروزی ازاستاد خود علی سرخی قدس اللہ سرہ نقل می کنند کہ ایمان وعمل بربہشت را حلت نیست ووعدہ بہشت ودرجات وی جزبہ ایمان وعمل نیست و وعدہ برایمان وعمل جز بفضل معبود لم یزل نیست ۔نظم
در فضل خدای بند دل خویش مدام
تا فضل نباشد نشود کام تمام
ونیز می فرماید ہرکہ می کند کاری ستودہ پس ازبرای نفس اوست یعنی نفع آں بوی رسد وہر کہ بکند فعل بد پس برنفس اوست یعنی ضرر بدی او بہ وی بازگردد ویکباری می فرماید و نیست تحصیل اسباب کارہای من یا رسیدن بمنزل صواب و صلاح مگر بہ ہدایت ومعونت حضرت ایزد براو توکل می کنم کہ قادر است برکل اموروغیراوسبحانہ عاجز اند واو تربیت کنندہ اوبرپا دارندہ عرش بزرگ است۔

خداموجب بالذات است

بدان بدرستی کہ ہر کہ بگوید بدرستیکہ خدای تعالی قادرمختاراست یعنی صحیح است ازو ایجاد اشیاء وترک انہاراست می گوید زیراکہ آنچہ صادر شداز او وارادت پیشی گرفتہ است برآن چیزی کہ صادر می شود دانش او وخواہش او خواستہ باشد بایجاد معدومی فقط وصادر نمی شود ازاوچیزی مگر موافق دانش و خواہش او پس نیست ہیچ شکی درآنکہ اوسبحانہ تعالی صاحب اختیار است درکارہای خود وہر کہ بگوید اوسبحانہ موجب بذات است بوجہی راست می گوید موجب بذات آنست کہ صادر می شود ازاواثر خواہد یا نخواہد مانند آتش زیرا کہ او سبحانہ واجب گردانید برہر چیزی ازآسمانہا و زمینہا وآنچہ دراینہا است لازم گردانید برای آنہا آنچہ خاص است کہ دردیگری یافت آن ممکن نباشد ازمنفعتہا وضررہا وغیر نفع وضرر مثل الوان وغیرہ وبود این واجب کردن ہر چیزی ازمنافع ومضار مختص باشیاء درازل واہل شرع آں ایجاب را تقدیر می نامند کہ عبارت ازعلم اجمالی حق است باشیاء۔ سنت نہادہ است خدای تعالی سنت نہادنی آں سنتی کہ تحقیق گذاشت پیش ازاین درامتاں دیگر کہ ہمہ انبیاء بدیشان بودہ اند ونیابی تو مرسنت خدای را تغیری ہر چہ درازل مقررومقدر شد لا محالہ کاین خواہد شد ودست تصرف ہیچکس رقم تغیر وتبدیل برصفحات آن نخواہد کشید تغیر بحکم ازل راہ نیابد تبدیل بفرمان قضا کار ندارد چنانچہ درکتاب عیون الرضاازحضرت امام علی بن موسی الرضا علیہ التحیۃ والثناء منقول است کہ:( قال رسول اللہ صلی اللہ علیہ وآلہ :ان اللہ عزوجل قدر المقادیر) بدرستیکہ خدای عزوجل تقدیر فرمود مقدورات را وتدبیر فرمود اموررا پیش ازآنکہ خلق نماید آدم را بدوہزار سال وخدای تعالی دانست آنچہ بود وآنچہ باشد وتعلق گرفت خواست حق واندازہ فرمود وواجب گردانید ہر چیزی بچیزی ونیست روا امر او سبحانہ را خلاف بعمل آورد و درعلم اجمالی خویش مقرر فرمود درازل ازل پیش ازوجود اشیاء وبرمطابقت خواست ذاتی او ومشیت اعم است ارادہ زیرا کہ ارادہ خواستی باشد بایجاد معدومی فقط ومشیت خواستی باشد بایجاد معدومی یا اعدام موجودی ومنشاء آن ذات باشد وشود و بظہورآید آنچہ ظاہر شود درہرو قت کہ خواستہ باشد ظہور آن را درازل وآنچہ گمان کردہ اند علماء قشریہ کہ منکر علم باطن اند بدرستی کہ ایجاب غیر قدرت واختیار است گمان آنہا ناچیز است بنابر عدم علم قائل باں شدہ اند زیرا کہ علم حق منحصر است آنچہ تقدیر فرمود درازل ازل یعتی تعلق گرفت دانش او بمقتضیات اشیاء تا درعلم تغیر را مدخل نباشد پس بشد موجب بذات ونیست ابتدائی ذات وصفات الہی را ومتحقق و تحقیق شدہ است بدلائل عقلی ونقلی بدرستی آنچہ نباشد تقدیر کردہ شدہ نباشد قدرت تعلق گرفتہ بداں وآنچہ باشد درتحت قدرت الہی درآمدہ باشد تقدیر کردہ شدہ یعنی بہرچہ علم اجمالی حق تعلق گرفت بموجب علم تفصیلی بمنصہ ظہور جلوہ نمودہ وبانچہ علم الہی متعلق نشدہ درمکان عدم غنود پس آنچہ خواست ازایجاد معدومی یا اعدام موجودی برمقدورات وعین مخلوقات اند تقدیر کردہ شدہ و علم حق فرانرسد بامر محال یعنی تقدیر امر محال نفرماید مثل ولوج جمل درسم خیاط بی تصغیر جمل وتکبیر سم خیاط و اہل تحقیق برآنند کہ آنچہ علم الہی عزاسمہ بایجاد آن تعلق نگرفتہ باشد وجود آن محال است واوسبحانہ بجاآورندہ است چیزی را کہ خواہد وبظہور نیارد چیزی را کہ مطابق خواستہ تو باشد۔

کوتاہی عقل ازشناخت ذات خدا

پس ہر کہ غوطہ خورد دردریای شناخت ذات و صفات الہی بعقل جزئی رسمی کہ جہت اثبات مسائل توحید غیر ازاستدلال برامری دسترسی نداشتہ باشد مانند علماء قشریہ کہ آنچہ ازاحاطہ استدلال بیرون باشد آن را محال می دانند غلط می کنند وازطریق قوم توحید بفراسیخ دور می افتاد کما قال العارف الرومی قدس سرہ
پای استدلال چوبین بود
پای چوبین سخت بی تمکین بود
گر کسی از عقل باتمکین بدی
فخر رازی راز دار دین بودی
ہر کہ درکشف دارد استقلال کہ توجہ کند باستدلال زیرا کہ دست استدلال عقل کوتاہ است ازذیل شناخت چیزی کہ مرآں چیزی را جنسی ونہ فصلی جنس عبارت است از کلی کہ شامل افراد ما تحت خود باشد مثال حیوان کہ شامل جمیع افراد خود است ازانسان وفرس وغیرہ وفصل کلی است کہ تمیز کند میاں افراد مثل ناطق کہ ممیز انسان است از سائر حیوانات تا تعریف کردہ شود بآں دو یعنی جنس وفصل وبآن ازسائر انواع ممتاز شود وذات الہی ازجنس وفصل بریست پس دعوای شناخت ذات الہی عزاسمہ بطریق استدلال سرسریست چنانچہ حضرت خاتم الانبیاء صلی اللہ علیہ وآلہ و سلم ازآن خبر می دہد۔
قَالَ رَسُوْلُ اللہِ صلی اللہ علیہ وآلہ و سلم: اَنَّہُ اِحتَجَبَ عَنِ الْعُقُوْلِ
بدرستیکہ کیفیت دریافت حقائق ذات وصفات الہی پوشیدہ شدہ است ازدرک خرد وفہم مخلوقات کما احتجب عن الابصار چنانچہ درپردہ عزت متواریست جمال حضرت ایزدی ازدیدن دیدہ ہا وان الملاء الاعلی بدرستیکہ ساکنان عالم بالا کہ ملائکہ وارواح اند یطلبونہ جست وجو روشنائی او سبحانہ می نمایند کماتطلبونہ چنانچہ شما بکل ما امکن درطریق تحصیل معرفت جویان وسرگردانید۔ قال الحکیم الغزنوی:
عقلہا عاجزاند ز اوصافش
عقل خود ہرزہ میزند لافش
عقل رہبر ولیک تا دراو
نقل او میرد ترا بہ او
وازاین جہت است کہ انصاف داد قاضی ناصرالدین بیضاوی دراین محل وگفت درازی بحث وجد ال دراین مسالہ کم نفع است زیرا کہ حقیقت ذات وصفات الہی عزاسمہ پوشیدہ شدہ ازدیدن عقلہا چنانچہ حدیث سابق ازآن خبر می دہد۔

کشف وشہود ومعرفت خدا

و لیکن پیغمبران بزرگ واولیاء کامل بحکم بموجب این حکم الہی کہ وکوشش نمائید درراہ شناسائی چنانچہ حق کوشش است درآن را ہ بہ ترک مال ومنال وبہ رفض جاہ وجلال مامور شدند بکشیدن رنجہا و رسیدند بعد ازکشیدن مشقت برسرراہ راست شناخت حضرت ایزد جل ذکرہ وآنانکہ کوشش نمودند درراہ ہرآینہ برانیم ایشان براہہای خاصہ شناخت پس می رسیدند ازعرش علا تا بہ ثری وفائز شدند بہ رویت احوال عالم ارواح ومشرف شدند بمرتبہ رویت صفاتیہ ومشرف شدند بمرتبہ رویت صفات نامتناہی ومستعد گشتند وقابل تابش انوارالہی شدند ونیست ونابود شدند مانند قطرہ دردریای احدیت کہ عبارت از تجرد ذات است از جمیع قابلیات و باعتبار اتصاف او بجمیع صفات قابلیات وباعتبار اتصاف او بجمیع صفات وقابلیات واحدیت می نامند ونیست شدند و گشتند ازبشریت درذات الہی وباقی ومتصف شدند بصفات الہی چنانچہ حضرت ازاین معنی درنص تنزیل خبر می دہد و آنکہ خدای او می میراند وزندہ می سازد درقبریا او سازندہ اسباب موت و حیات وگفتہ اند مردہ می سازد وکافراں را بنکرت وزندہ می گرداند مومنان را بمعرفت وبقول جمعی امامت است۔ وعلم یا بہ بخل وجود یا بعدل وبفضل امام قشری یعنی ابی الحسین مسلم بن الحجاج القشر(اسم موضع است) فرمودہ کہ بمیراند نفوس زاہدان را بآثار مجاہدت و زندہ گرداند قلوب عارفان را بانوار مشاہدات یا ہر کہ را بمرتبہ فناء فی اللہ رساند جرعہ ازساغر بقاء اللہ چشاند قال المحقق القیومی
ہر کہ را از بود خود فانی کند
پر زگوہر ہای روحانی کند
گشتگان را شربت حیوان دہی
بعد کشتن جاں جاویداں دہی
ومتصف شدند بصفتہای خدایی بحکم بموجب این امر نافذ کہ تخلق شوید باخلاق الہی وخود را باعانت توفیق متحلی سازید باوصاف نامتناہی چوں بموجب فرمان واجب الاذعان جہد نمودند بدین مرتبہ اعلی فائز شدند ۔

قرب نوافل وفنا وبقا

چنانچہ آمدہ درحدیث قدسی کہ عبارت ازقول الہی است کہ درقرآن مکتوب نباشد ہمیشہ بندہ نزدیک کردہ شود بمن یعنی مقرب درگاہ ما شود بسبب اقدام براعمال زیادہ برفرض تا آنکہ دوست دارم اورا پس چوں دوست دارم اورا باشم من گوش بندہ وچشم اوودست او وپای او وزبان او پس بمن می شنود چہ سمع او درسمع من فانی شدہ باشد وشنوایی من ازدور ونزدیک متساویست وبمن می بیند چہ چشم او چشم من شدہ است وبینایی من ازتقابل بریست وبمن اخذمی کند چہ دست او مقہور دست من شدہ است ودست بالای ہمہ دستہا است وبمن را ہ می رود وچہ پای او تحت تصرف جلال من آمدہ قرب وبعد مسافت پیش او یکسان است وبمن تکلم می کند چہ زبان من ازخطا مبراست پس کسی را کہ باشد دیدہ او خدایی پس آنکس می بیند او سبحانہ را پس امیرالمومنین علیہ السلام درست شدن خودرا باین دوستی وبیرون آمدن خود را ازاوصاف انسانی ومتصف شدن خود را باوصاف ربانی ظاہر کرد وفرمود درخطبۃ البیان کہ یکی ازجملہ خطبہای مبارک ایشاں است منم خداوند معبود ومنم اوزردہندہ ہر موجودات و منم بخشندہ ہر مطیع ومنم بلند مرتبہ ازاحاطہ اوہام ومنم عالی تر ازادراک افہام ومنم مبدع اشیاء ومنم مربی احیا ومنم بخشایندہ ومنم منت نہندہ ومثال این این است کہ آہنی درکورہ آہنگری باشد وچوں آراستہ شود بصفتہای آتش ازسرخ وگرم وسوزش وبگوید آن آہن منم آتش پس آن آہن راست گواست دردعوی (ادعای)خودواین حال پس چوں برآوردہ شود ازکورہ آہنگری وبازگردد بسوی صفت اصلی خود کہ سیاہ وسردی وبرودت باشد پس دراین حال اگر دعوی(ادعای)آتشی کند پس باشد آں آہن دروغگو صفات آتش ازاو مسلوب است پس پیغمبران عظام واولیاء کرام چوں متصف شدند بصفات الہی ومتخلق شدند باخلاق حضرت پادشاہی را دیدندآن حضرت احدیت را پس شناختند اورا سبحانہ پس پرستش کردند اورا چنانچہ آگاہی داد ازحال خود مہتر وپشتیبان اولیاء علی علیہ السلام براو باد سلام الہی دیدم آن حضرت کبریا را پس شناختم او را پس پرستش اوکردم پرستش نمی کنم خدایی راکہ نہ بینم اورا وہرکہ نرسد بایں مقام ودراوصاف انسانی ماندہ باشد نیست مراورا بہرہ ازدیدن زیرا کہ ذات پاک حضرت الہی نسبت حضرت ایزد متعال دریافت شدہ تا دریابد وبداند آنرا اعم ازآنکہ حواس ظاہری باشد یاباطنی از ادراک جمیع حواس بیرون است وشاہد این مدعا قول حضرت ایزد تعالی را است درنیاید او را دیدہ ہا واوسبحانہ تعالی دریابد دیدہ ہا را پس ہرگاہ دریابد او سبحانہ دیدہ ہا را وآنہا را قوت رؤیت عطا کند بشوند دیدہا ہا دیدہ دل وجان دیدہ مشاہدہ انوار الہی نمایند واو دریابد خداوند دیدہ ہا را این آیہ دلالت برنفی ادراک دارد وفوقیت برکنہ شی واحاطہ بدو بہ نفی رؤیت چہ رؤیت بی ادرااک ممکن است واگر ادراک معنی رؤیت دارند تقدیر باید کرد کہ نہ بیندبصرہا اورا دردنیا چہ درعقبی بعض قرآن واحادیث رؤیت ثابت شدہ است تفسیر حسینی فی سورہ طارق واین روزیست کہ ظاہر وآشکار کردہ شوند پوشیدہ ہا یعنی ظاہر کنند مخفیات ضمائر را تاطیب آن ازخبیث متمیز گردد یا فریضہ اعمال را چوں روزہ وغسل جنابت ووضو کہ کس بداں اطلاع ندارد دوادمی قبل آن قائل بودہ ونکردہ یا پردہ بردارند ازکردار ہای پنہانی پس رسوایی مرتب گردد۔
نظم:
گر پردہ ز روی کار بردارند
آن کیست کہ رسوای دوعالم نشود
ودرآن وقت پوشیدہہاوا شود پس ہر کہ بگوید کہ رؤیت الہی محال وناشدنی است مرآدمی را تا در صفات بشری محبوس است راست می گوید و ہر کہ بگوید کہ رؤیت خدا محال نیست را ست می گوید زیرا کہ حق سبحانہ تعالی می بیند خود را واوسبحانہ را رؤیت نفس خود ممکن است پس ہر کہ را روشن سازد اللہ دیدہ بصیرت اورا بنور خودی می بیند اوسبحانہ را بی کیف وجہت پس این اختلاف خلائق دررؤیت اختلاف لفظی است نہ معنوی۔